Dzwon Pamięć i Przestroga w Wieluniu

Dzwon „Pamięć i Przestroga” – upamiętniający 80. rocznicę wybuchu II wojny światowej – jest darem Prezydenta RP Andrzeja Dudy dla miasta Wielunia. Odlany został na zamówienie Prezydenta RP w Pracowni Ludwisarskiej Jana Felczyńskiego w Przemyślu. Trafił do Wielunia i został umieszczony w miejscu zniszczonej w czasie bombardowania dzwonnicy. Oficjalnie dzwon zabrzmiał po raz pierwszy na pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie w niedzielę 1 września 2019 roku podczas uroczystych obchodów 80. rocznicy wybuchu II wojny światowej. W dzwon jako pierwszy uderzył Prezydent Andrzej Duda, następnie Prezydent Niemiec Frank-Walter Steinmeier oraz Wiceprezydent USA Michael Pence.

Dzwon ma symbolizować pamięć o tragedii II wojny światowej i przestrogę, która płynie z tego doświadczenia na przyszłość. Został przekazany do Wielunia, bowiem II wojna światowa rozpoczęła się od bombardowania i zagłady Wielunia – „aktu terroru i ludobójstwa”.

Die Glocke „Erinnerung und Warnung“ – zum Gedenken an den 80. Jahrestag des Ausbruchs des Zweiten Weltkriegs – ist ein Geschenk des Präsidenten der Republik Polen, Andrzej Duda, an die Stadt Wieluń. Es wurde auf Anfrage des Präsidenten der Republik Polen in der Gießerei Jan Felczyński in Przemyśl gegossen. Es kam nach Wieluń und wurde an der Stelle des bei den Bombenangriffen zerstörten Glockenturms aufgestellt. Offiziell läutete die Glocke zum ersten Mal auf dem Platz. Marschall Józef Piłsudski in Warschau am Sonntag, 1. September 2019, während der offiziellen Feierlichkeiten zum 80. Jahrestag des Ausbruchs des Zweiten Weltkriegs. Als Erster läutete Präsident Andrzej Duda die Glocke, gefolgt von Bundespräsident Frank-Walter Steinmeier und US-Vizepräsident Michael Pence.

Die Glocke soll die Erinnerung an die Tragödie des Zweiten Weltkriegs symbolisieren und zugleich als Warnung für die Zukunft dienen. Die Verlegung nach Wieluń erfolgte, weil der Zweite Weltkrieg mit der Bombardierung und Zerstörung von Wieluń begann – „ein Akt des Terrors und Völkermords“.

Dawny zamek w Wieluniu

Obecnie na fundamentach zamku w Wieluniu znajduje się klasycystyczny budynek Starostwa Powiatowego i Urzędu Miejskiego. Zamek stanowił on integralną część miejskiego systemu fortyfikacji. Zbudowany prawdopodobnie za czasów Kazimierza Wielkiego na miejscu wcześniejszego drewnianego zamku z XIII w. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1311 r. Zbudowany na niewielkim sztucznym wzniesieniu w południowa-wschodniej części ówczesnego Wielunia w obrębie murów, od strony miasta zabezpieczony był dodatkową fosą łączącą się przez otwory w murze z fosa zewnętrzną. Wzniesiony był on na planie zbliżonym do prostokąta, którego jeden bok przylegał do murów miejskich. Brama do zamku była mniej więcej w miejscu, gdzie i dziś znajduje się główne wejście do budynku, tzn. od północnego wschodu. Za czasów księcia Władysława Opolczyka (miasto po śmierci Kazimierza Wielkiego zostało mu nadane jako lenno) znajdowała się tu mennica, gdzie książę bił denary wieluńskie. Zamek wraz z miastem wrócił do Korony w 1391 r. odbity z rąk Opolczyka przez Władysława Jagiełłę. Zamek pomimo licznych najazdów książąt śląskich pozostał dla nich niezdobyty, dopiero w 1457 r. spalił go książę oświęcimski Janusz, jednak wkrótce potem zamek został odbudowany. Gościł on koronowane głowy - Władysława Jagiełłę i Kazimierza Jagiellończyka. Znajdowało się tu również więzienie nazywane Smoczą Jamą, zamek był siedzibą starostwa grodowego. W XVI w. oddano je w ręce królowej Bony, a następnie jej córki, siostry Zygmunta Augusta - Izabeli Jagiellonki. W 1566 r. gościł również królową Katarzynę Austriaczkę, trzecią żonę Zygmunta Augusta. W 1588 r. był tu więziony po bitwie pod Byczyną arcyksiążę Maksymilian Habsburg, który sygnetem miał wyryć w swojej celi słowa: Przybyłem, przybędę i nie będę zwlekał - Maksymilian wybrany Król Polski.

Zamek po raz kolejny spalili Szwedzi podczas potopu w 1656 r. w odwecie za odbicie miasta przez Polaków. Odbudowy ze zniszczeń dokonał starosta wieluński Hieronim Olszowski. Po raz kolejny spłonął wraz z miastem 18 marca 1791 r. podczas gotowania oleju na zamku. Zachowały się jedynie wieża oraz fragmenty murów. Na początku XIX w. znajdowały się tu lazaret i magazyny wojskowe. Ruiny w 1837 r. kupił komisarz obwodu wieluńskiego Fryderyk August Goleński. Do 1843 r. zbudował on na fundamentach dawnego zamku klasycystyczny pałac z monumentalnym portykiem nad wejściem wspartym na czterech kolumnach. Od syna komisarza, Fryderyka Henryka, pałac zakupił rząd carski dla dowództwa rosyjskiej 13. Brygady Straży Granicznej (wówczas powiat wieluński graniczył przez rzekę Prosnę z Prusami). W latach I wojny światowej budynek zajęło wojsko niemieckie, w 1918 r. budynek przeszedł na własność władz polskich, znajdowały się tu koszary wojskowe, Sąd Grodzki, Starostwo Powiatowe, Komenda Powiatowa Policji Państwowej. W czasie nalotu 1 września 1939 r. południowe skrzydło pałacu zostało zburzone. Po dawnym zamku Kazimierza Wielkiego pozostały jedynie piwnice.

Dawne kolegium pijarskie w Wieluniu

Do Wielunia pijarów sprowadził w 1684 r. kasztelan wieluński Wojciech Urbański z podwieluńskich Urbanic. Początkowo prowadzili oni szkołę w domu przy ówczesnej ulicy Żołnierskiej, później wybudowali klasztor (mieszczący również kolegium) dzięki fundacji kasztelana Urbańskiego i jego żony Katarzyny z Niezabitowskich z 1691 r. oraz hojności Andrzeja Wierusza-Walknowskiego, który przekazał działkę przy rynku. Pierwsze zabudowania prowadzonej przez o. Hipolita Poradowskiego szkoły były drewniane i zostały spalone przez Szwedów w czasie wojny północnej. Nowe, murowane kolegium zbudowane zostało w latach 1737-42, jednocześnie zbudowano przyklasztorny kościół pw. św. Józefa. W 1774 r. uczęszczało tu 306 uczniów, zarówno synów szlacheckich, jak i mieszczańskich. Dodatkowo pijarzy prowadzili nauczanie elementarne. W latach funkcjonowania Komisji Edukacji Narodowej szkołę zreformowano przekształcając na podwydziałową, pozostawiając ją w rękach pijarów. Kolegium cieszyło się sławą wzorowej szkoły, realizowała nowoczesny pięcioletni program nauczania. Wśród wychowanków warto wymienić Józefa Lompę (działacz polski na Śląsku), Kazimierza Stronczyńskiego (paleograf, numizmatyk i sfragistyk) i Daniela Neufelda (dziennikarz, wydawca, poeta i publicysta). Należy również wspomnieć o jednym z zakonników, Hilarym z Wielunia, który jako jeden z pierwszych w Europie (ok. 1740 r.) komponował symfonie.

Szkoła cieszyła się wsparciem wieluńskiej szlachty, co owocowało licznymi darowiznami. Podczas wielkiego pożaru miasta w 1795 r. zespół zabudowań klasztornych spłonął. Odbudowa trwała aż do 1821 r. W czasach Księstwa Warszawskiego i później, aż do 1832 r. kolegium działało jako szkoła wydziałowa, a następnie świecka 4-klasowa szkoła obwodowa. W latach wojen napoleońskich 1812-13 mieściły się tu lazaret i koszary wojskowe. Klasztor spłonął częściowo w kolejnym wielkim pożarze miasta w 1858 r. W latach powstania styczniowego władze carskie w części pomieszczeń urządziły więzienie, a w 1864 r. na mocy będącego elementem represji popowstaniowych ukazu carskiego zlikwidowano klasztor umieszczając w jego zabudowaniach szkołę elementarną i mieszkania dla nauczycieli. W okresie międzywojennym mieściły się tu Powiatowa Komenda Uzupełnień, Starostwo Powiatowe, a po jego przeniesieniu do dawnego zamku Urząd Pocztowy. Obecnie w budynku tym mieszczą się Państwowa Szkoła Muzyczna i siedziby różnych organizacji. Na dawne kolegium pijarskie składały się dwa piętrowe skrzydła, wzajemnie prostopadłe, na planie prostokątów. 

W roku 2000 odsłonięto wmurowaną w ścianę zachodnią tablicę poświęconą pamięci Hieronima z Wielunia, człowieka renesansu - poety, pisarza, autora pierwszego drukowanego przekładu Biblii na język polski, a jednocześnie lekarza i astronoma.

Brama Krakowska z ratuszem w Wieluniu

Brama Krakowska to jedyna zachowana do dziś brama miejska w Wieluniu. Zbudowana w XIV w. u wylotu traktu do Krakowa i w kierunku pobliskiej wsi Ruda, stąd druga nazwa - Brama Rudzka. W 2. poł. XV lub w XVI w. bramę nadbudowano o jedną kondygnację. W 1587 r. przy okazji modernizacji fortyfikacji przeprowadzono jej remont, a w 1591 r. przebudowę. W latach późniejszych niszczona podczas potopu szwedzkiego i wojny północnej, popadała w ruinę. Brama zbudowana została na planie kwadratu, nadbudowana dwiema ośmiobocznymi kondygnacjami. Od wschodu wzmocniona jest potężnymi skarpami.

Budowla szczęśliwie przetrwała do naszych czasów, gdyż na początku XIX w. rozebrano ratusz miejski, zaś nową budowlę postanowiono dobudować do Bramy Krakowskiej wykorzystując ją jako wieżę ratuszową. Zamiar ten zrealizowano w 1842 r. budując późnoklasycystyczny ratusz według projektu Henryka Marconiego i Piotra Wetzlicha. Jest to piętrowy budynek na rzucie prostokąta, ściany wieńczy charakterystyczny klasycystyczny gzyms z ząbkowaniem. Fasada pierwszego piętra zdobiona jest boniowaniem. Oznaczało to jednocześnie zamknięcie przejazdu przez bramę. Do wybuchu I wojny światowej w części pomieszczeń ratusza znajdowało się więzienie.

W okresie międzywojennym trębacze grali z wieży ratuszowej hejnał miejski, początkowo była nim Rota, później obok niej była grana pieśń religijna "Wszystkie nasze dzienne sprawy". 1 września 1939 r. ratusz był jednym z celów ataku niemieckiego lotnictwa, szczęśliwie zrzucona bomba przebiwszy dach nie eksplodowała. Podczas okupacji oprócz władz miasta miał tu swoją siedzibę posterunek niemieckiej żandarmerii, a w wyższych kondygnacjach wieży mieścił się areszt śledczy. 

Po wojnie ratusz stał się siedzibą Miejskiej Rady Narodowej. W latach 1956-62 powrócono do tradycji odgrywania Roty, od 1975 r. odgrywany jest nowy hejnał wieluński oparty na motywach melodii ludowej z ziemi wieluńskiej. W nocy z 18 na 19 marca 1965 r. runęła górna cześć wieży. Została ona zrekonstruowana od podstaw częściowo z kamienia wapiennego, częściowo z cegły. Dziś ratusz pełni wciąż swoją funkcję. Brama Krakowska znajduje się w herbie Wielunia, stanowiąc tym samym symbol miasta.

Brama Kaliska w Wieluniu

Brama Kaliska w Wieluniu zbudowana była u wylotu traktu do Kalisza, nazywana było również Dąbrowską, gdyż droga na Kalisz wiódł przez pobliską wieś Dąbrowa. Pierwsza brama była drewniana, w XV w. (być może po najeździe księcia oświęcimskiego Janusza w 1457 r.) zbudowano murowaną basztę, zaś samą bramę zastąpiono murowanym rękawem wjazdowym. Prawdopodobnie w XVI w. rękaw przedłużono, a jego wylot zapewne oflankowano dwie niewielkimi basztami. Całość stanowiła unikatowe rozwiązanie, z powodu umieszczenia wieży obok przejazdu. Przebudowę całości przeprowadzono po najeździe księcia Maksymiliana w 1588 r. Z czasem do kompleksu mieszczanie wieluńscy zaczęli dobudowywać kamieniczki, a brama, podobnie jak i reszta fortyfikacji straciła swoje znaczenie obronne. Brama wraz z wieżą została rozebrana na początku XIX wieku, w czasie zaborów. W 2001 r. odkopano fundamenty bramy oraz wieży, ponadto nadbudowano fundamenty wieży stawiając na nich krzyż.

Baszta Prochownia w Wieluniu

Ruiny baszty Prochownia w Wieluniu znajdują się w sąsiedztwie ratusza. Nazwa ta obejmuje cały kompleks zabudowań, z których jedynie cześć służyła przechowywaniu amunicji. Relikty tego założenia obejmują fragmenty murów, jeden na planie ćwierci koła i przylegający doń drugi, prostopadły do murów obronnych. W części okrągłej znajdowały się (zachowane zresztą do dziś) dwie kondygnacje strzelnic. Drugi oryginalny fragment muru zachował jedną strzelnicę szczelinową. Najstarszym zbudowanym tu obiektem (poza samym murem obronnym) był kamienny budynek na planie zbliżonym do kwadratu o boku ok. 12 m. i wysokości ponad 6 m. Budynek pełnił prawdopodobnie funkcję łaźni miejskiej (wybudowanej w 1571 r. przez Jakuba Proboszcza z Byczyny, jej budowę kończyli w 1593 r. Sobek Sebastian i Melcher z Brzegu). Wymieniana jest w obrębie zespołu Prochowni na planie z 1799 r. jako łaźnia parowa na sposób ruski. Wspomniani Sebastian i Melcher mieli w 1593 r. wznieść również basztę i inne zabudowania łączące łaźnię i basztę z murem obronnym i Bramą Krakowską. Pozostałą część kompleksu zajęły domu ubogich mieszczan wieluńskich.

Baszta Swawola w Wieluniu

Baszta Swawola znajduje się przy ul. Palestranckiej w Wieluniu. Jest to półokrągła baszta artyleryjska wzmacniająca północny odcinek murów obronnych. Zbudowana w XVI w., z kamienia wapiennego oraz polnego, oblicowana cegłą. Wkrótce potem (w 1587 r.) gruntownie przebudowana, wybito w jej murze otwory strzelnicze, a dach pomalowano czerwoną farbą. W 1593 r. pokryto ją dachówką z baszty Skarbczyk. Zachował się fragment baszty z niewielkim odcinkiem murów obronnych. Na górnej kondygnacji zachowały się dwie strzelnice kluczowe.

Baszta Męczarnia w Wieluniu

Znajduje się w pobliżu ratusza i Bramy Krakowskiej, przy ulicy Podwale w Wieluniu. Najstarsza z wieluńskich baszt, zbudowana z kamienia i cegły w XV w. wewnątrz północno-wschodniego narożnika murów, na planie kwadratu, w wyższych kondygnacjach ośmioboczna. Gdy miasto Wieluń otrzymało w 1518 r. od króla Zygmunta Starego przywilej sądzenia spraw kryminalnych, baszta ta stała się izbą tortur, od czego zresztą pochodzą jej dwie nazwy - Męczarnia bądź Katownia. Wraz z przylegającymi odcinkami murów uniknęła rozbiórki dzięki dostawieniu rozmaitych zabudowań przez ubogich mieszczan wieluńskich. Na odcinku między basztami Męczarnią i Prochownią zachował się najdłuższy, ponad 100-metrowy odcinek murów obronnych Wielunia.

Baszta Skarbczyk w Wieluniu

Baszta Skarbczyk jest zlokalizowana w pobliżu Muzeum Ziemi Wieluńskiej przy ulicy Narutowicza. Zbudowana na załamaniu murów obronnych w południowo-zachodniej części obwarowań w XVI w. półokrągła baszta artyleryjska, podobna do Swawoli. W latach 1613-15 została włączona do zabudowań nowopowstałego klasztoru ss. bernardynek (obecnie w budynku tym mieści się Muzeum Ziemi Wieluńskiej). Mieścił się tu skarbiec klasztorny, stąd nazwa Skarbczyk. Zburzona została po 1823 r.