Stacja Radegast (7)

Historia Stacji Radegast sięga 1925 r., kiedy poprzez zakup terenu folwarku Marysin II od rodziny Heinzlów, możliwa stała się realizacja połączenia kolejowego pomiędzy Widzewem a Zgierzem. W 1926 r. wybudowano dwa wiadukty i położono tory. Pełniła ona w tym czasie funkcję mijanki towarowej. Stacja miała dobre położenie – na granicy miasta, w pobliżu projektowanej wówczas drogi do Warszawy. Wpłynęło to na wykorzystanie jej przez Niemców w czasie II wojny światowej.

W czerwcu 1940 r. teren wraz z zabudowaniami ogrodzono drutami kolczastymi, a 1 lipca 1940 r. przyłączono do getta. Budynek stacyjny ukończono w kwietniu 1941 r.

W okresie okupacji niemieckiej stacja nosiła nazwę – Stacja Przeładunkowa Getta na Radogoszczu (Verladebahnhof Getto-Radegast). Była punktem przeładunkowym żywności, opału, surowców dla ludności i zakładów pracy getta oraz wyrobów wyprodukowanych przez Żydów. Stała się również Umschlagplatzem dla ludzi wywożonych do obozów zagłady.   

W październiku i listopadzie 1941 r. z rozkazu Heinricha Himmlera deportowano do Łodzi prawie 20 000 Żydów z terenów Austrii, Czech, Luksemburga i Niemiec. W większości były to osoby starsze, wykształcone i dobrze niegdyś sytuowane.

W okresie od grudnia 1941 r. do sierpnia 1942 r. w getcie umieszczono także 17 826 Żydów ze zlikwidowanych gett prowincjonalnych Kraju Warty: m.in. z Włocławka, Brzezin, Zduńskiej Woli, Łasku, Strykowa, Pabianic, Wielunia, Sieradza i innych. W tej akcji brał udział osobiście Hans Biebow – szef Zarządu Getta. Ludność najczęściej dzielono na dwie kategorie: A i B. Pierwszą z nich stanowili ludzie nadający się do pracy w łódzkim getcie, o pożądanych zawodach (transport określany jako przyjazd rzemieślników). Ich niepracujące żony, dzieci i rodzice, będący w podeszłym wieku lub stanowiący „element nieprodukcyjny” – po otrzymaniu kategorii B były przewożone i mordowane w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof am Ner).

W listopadzie 1941 r. przywieziono do Łodzi również 5 007 Cyganów z pogranicza austriacko-węgierskiego – Burgenlandu. Na terenie getta utworzono specjalny, odizolowany obóz dla nich. Istniał on do 12 stycznia 1942 r., kiedy to jego mieszkańców wywieziono i zamordowano w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem.

Łącznie przez Litzmannstadt Getto przeszło ponad 200 tys. osób.

Ludobójstwo na masową skalę rozpoczęło się po podjęciu decyzji o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”. Stacja Radegast przekształciła się w Umschlagplatz w styczniu 1942 r.. Miesiąc wcześniej, dokładnie 8 grudnia 1941 r. rozpoczął swoją działalność obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem, gdzie w pierwszej kolejności wymordowano ludność żydowską z pobliskiego Koła.

Następnie przyszła kolej na Łódź, która już wówczas nosiła nazwę Litzmannstadt. Pierwszy transport wyjechał 16 stycznia 1942r. – poprzedzony likwidacją obozu cygańskiego (5-12 stycznia 1942 r.). Akcja wywożenia trwała z przerwami do 15 maja 1942 r. – w jej wyniku zagazowano w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem 57 064 Żydów. W pierwszej kolejności wywożono osoby bezrobotne i będące na zasiłkach, z wyrokami karnymi, jak również ochotników, następnie Żydów zachodnioeuropejskich.

Kolejna akcja (poprzedzona likwidacją szpitali i sierocińców) miała miejsce w dniach 5-12 września 1942 r., nazwana przez ludność getta „szperą”, gdyż deportacjom towarzyszył wydany przez Niemców zakaz opuszczania domów („Allgemeine Gehsperre”). W jej wyniku wywieziono na śmierć 15 681 dzieci w wieku do lat 10 oraz starców powyżej 65 roku życia – potraktowanych jako „zbędny, niepracujący element”. W ten sposób zakończono proces przekształcenia getta w obóz pracy.

Ze Stacji Radegast odjeżdżało również wiele małych transportów do obozów pracy. Łódzcy Żydzi byli kierowani m.in. do budowy autostrady łączącej Poznań z Berlinem. 

Decyzja o likwidacji getta zapadła prawdopodobnie już w maju 1944 r. W czerwcu wznowiono deportacje do ponownie uruchomionego obozu w Chełmnie nad Nerem. Od 23 czerwca do 14 lipca 1944 r. wywieziono w dziesięciu transportach 7 196 osób. Później transporty zostały na miesiąc wstrzymane. Ponownie rozpoczęto akcję deportacji w sierpniu 1944 r. – po wybuchu powstania warszawskiego – tym razem do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Ostatni transport ze Stacji Radegast odszedł 29 sierpnia 1944 r.

Litzmannstadt Getto, liczące jeszcze w lipcu 1944 r. 72 000 osób przestało istnieć. Pozostało w nim 840-osobowe komando do oczyszczania getta (Aufräumungskommando) oraz 20-30 osób ukrywających się. 

Die Geschichte des Bahnhofs Radegast reicht bis ins Jahr 1925 zurück, als der Kauf des Hofgeländes Marysin II von der Familie Heinzl den Bau einer Eisenbahnverbindung zwischen Widzew und Zgierz ermöglichte. Im Jahr 1926 wurden zwei Viadukte gebaut und Gleise verlegt. Damals diente es als Güterumschlagstelle. Der Bahnhof hatte eine gute Lage – am Rande der Stadt, in der Nähe der damals geplanten Straße nach Warschau. Dies beeinflusste seinen Einsatz durch die Deutschen im Zweiten Weltkrieg. Im Juni 1940 wurden das Gelände und die Gebäude mit Stacheldraht umzäunt und am 1. Juli 1940 dem Ghetto eingegliedert. Das Bahnhofsgebäude wurde im April 1941 fertiggestellt. Während der deutschen Besatzung hieß der Bahnhof „Verladebahnhof Getto-Radegast“. Es war ein Umschlagplatz für Lebensmittel, Treibstoff, Rohstoffe für die Bevölkerung und Arbeitsplätze des Ghettos sowie von Juden hergestellte Produkte. Es wurde auch zum Umschlagplatz für Menschen, die in Vernichtungslager deportiert wurden. Im Oktober und November 1941 wurden auf Befehl von Heinrich Himmler fast 20.000 Juden aus Österreich, Tschechien, Luxemburg und Deutschland nach Łódź deportiert. Die meisten von ihnen waren ältere, gebildete und einst wohlhabende Menschen. Im Zeitraum von Dezember 1941 bis August 1942 wurden außerdem 17.826 Juden aus den aufgelösten Provinzghettos des Warthegaus im Ghetto untergebracht: unter anderem: aus Włocławek, Brzeziny, Zduńska Wola, Łask, Stryków, Pabianice, Wieluń, Sieradz und anderen. Hans Biebow, Leiter der Ghettoverwaltung, beteiligte sich persönlich an dieser Aktion. Die Bevölkerung wurde am häufigsten in zwei Kategorien eingeteilt: A und B. Die erste davon waren Menschen, die für die Arbeit im Ghetto Łódź geeignet waren und wünschenswerte Berufe ausübten (Transport wird als Ankunft von Handwerkern bezeichnet). Ihre nicht berufstätigen Ehefrauen, Kinder und Eltern, die älter waren oder ein „unproduktives Element“ darstellten, wurden nach Erhalt der Kategorie B transportiert und im Vernichtungslager in Chełmno nad Nerem (Kulmhof am Ner) ermordet. Im November 1941 wurden auch 5.007 Zigeuner aus der österreichisch-ungarischen Grenze – dem Burgenland – nach Łódź gebracht. Für sie wurde im Ghetto ein spezielles, isoliertes Lager eingerichtet. Es existierte bis zum 12. Januar 1942, als seine Bewohner im Vernichtungslager Chełmno nad Nerem deportiert und ermordet wurden. Insgesamt passierten über 200.000 Menschen das Ghetto Litzmannstadt Menschen. Nach der Entscheidung über die „Endlösung der Judenfrage“ begann ein Massenmord. Der Bahnhof Radegast wurde im Januar 1942 zum Umschlagplatz umgewandelt. Einen Monat zuvor, genau am 8. Dezember 1941, nahm das Vernichtungslager in Chełmno nad Nerem seinen Betrieb auf, in dem erstmals die jüdische Bevölkerung aus dem nahegelegenen Koło ermordet wurde. Dann war Łódź an der Reihe, das bereits Litzmannstadt hieß. Der erste Transport fuhr am 16. Januar 1942 ab. – Vorausgegangen war die Auflösung des Zigeunerlagers (5.-12. Januar 1942). Die Deportationsaktion dauerte mit Unterbrechungen bis zum 15. Mai 1942 – in der Folge wurden 57.064 Juden im Vernichtungslager Chełmno nad Nerem vergast. Zuerst wurden Arbeitslose, Sozialhilfeempfänger, Strafverurteilte und Freiwillige transportiert, dann westeuropäische Juden. Die nächste Aktion (der die Auflösung von Krankenhäusern und Waisenhäusern vorausging) fand vom 5. bis 12. September 1942 statt und wurde von der Ghettobevölkerung „Schpera“ genannt, da die Deportationen mit einem von den Deutschen erlassenen Verlassensverbot („Allgemeine“) einhergingen Gehsperre"). Infolgedessen wurden 15.681 Kinder unter 10 Jahren und ältere Menschen über 65 Jahre, die als „unnötige, nicht erwerbstätige Elemente“ behandelt wurden, in den Tod deportiert. Damit war der Prozess der Umwandlung des Ghettos in ein Arbeitslager abgeschlossen. Vom Bahnhof Radegast fuhren auch viele Kleintransporte in Arbeitslager ab. Die Juden von Łódź wurden unter anderem angewiesen, für den Bau einer Autobahn zwischen Posen und Berlin. Der Beschluss zur Auflösung des Ghettos fiel vermutlich bereits im Mai 1944. Im Juni wurden die Deportationen in das wiedereröffnete Lager in Chełmno nad Nerem wieder aufgenommen. Vom 23. Juni bis 14. Juli 1944 wurden in zehn Transporten 7.196 Menschen transportiert. Später wurden die Transporte für einen Monat eingestellt. Die Deportationskampagne begann im August 1944 erneut – nach Ausbruch des Warschauer Aufstands – diesmal in das Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau. Der letzte Transport vom Bahnhof Radegast fuhr am 29. August 1944 ab. Das Ghetto Litzmannstadt, das im Juli 1944 72.000 Menschen zählte, hörte auf zu existieren. Es verblieben ein 840 Mann starkes Aufräumungskommando zur Räumung des Ghettos und 20 bis 30 Personen untergetaucht.

The history of Radegast Station dates back to 1925, when the purchase of the Marysin II farm from the Heinzel family made it possible to build a railway connection between Widzew and Zgierz. In 1926, two viaducts were built and tracks were laid. At that time, it served as a goods passing loop. The station had a good location – on the city border, near the planned road to Warsaw. This influenced its use by the Germans during World War II. In June 1940, the area and buildings were fenced with barbed wire, and on July 1, 1940, it was incorporated into the ghetto. The station building was completed in April 1941. During the German occupation, the station was called the Ghetto Reloading Station in Radogoszcz (Verladebahnhof Getto-Radegast). It was a transshipment point for food, fuel, raw materials for the ghetto's population and factories, as well as products manufactured by Jews. It also became the Umschlagplatz for people being deported to extermination camps. In October and November 1941, on the orders of Heinrich Himmler, almost 20,000 Jews were deported to Łódź from Austria, the Czech Republic, Luxembourg, and Germany. Most of them were elderly, educated, and once well-off people. Between December 1941 and August 1942, 17,826 Jews from the liquidated provincial ghettos of the Warthegau were also placed in the ghetto: including Włocławek, Brzeziny, Zduńska Wola, Łask, Stryków, Pabianice, Wieluń, Sieradz, and others. Hans Biebow, the head of the Ghetto Board, personally participated in this action. The population was most often divided into two categories: A and B. The first category consisted of people who were suitable for work in the Łódź ghetto, with desirable professions (transport referred to as the arrival of craftsmen). Their unemployed wives, children and parents, who were elderly or constituted a "non-productive element" - after receiving category B, were transported and murdered in the extermination camp in Chełmno nad Nerem (Kulmhof am Ner). In November 1941, 5,007 Gypsies were also brought to Łódź from the Austrian-Hungarian border - Burgenland. A special, isolated camp for them was established in the ghetto. It existed until January 12, 1942, when its inhabitants were deported and murdered in the extermination camp in Chełmno nad Nerem. In total, over 200,000 people passed through the Litzmannstadt Ghetto. Mass genocide began after the decision was made to implement the "final solution of the Jewish question". Radegast Station was transformed into the Umschlagplatz in January 1942. A month earlier, on December 8, 1941, the extermination camp in Chełmno nad Nerem began its operations, where the first to be murdered were the Jewish population of nearby Koło. Then came Łódź, which was already called Litzmannstadt at that time. The first transport left on January 16, 1942 – preceded by the liquidation of the Gypsy camp (January 5-12, 1942). The deportation operation lasted, with breaks, until May 15, 1942 – as a result of which 57,064 Jews were gassed in the extermination camp in Chełmno nad Nerem. The first to be deported were unemployed people, those on benefits, those with criminal convictions, as well as volunteers, then Western European Jews. The next action (preceded by the liquidation of hospitals and orphanages) took place on 5-12 September 1942, called by the ghetto population "szpera", because the deportations were accompanied by a ban issued by the Germans on leaving their homes ("Allgemeine Gehsperre"). As a result, 15,681 children under the age of 10 and elderly people over the age of 65 were deported to their deaths - treated as "redundant, non-working elements". This completed the process of transforming the ghetto into a labor camp. Many small transports to labor camps also departed from Radegast Station. Łódź Jews were directed, among others, to the construction of a motorway connecting Poznań with Berlin. The decision to liquidate the ghetto was probably made as early as May 1944. In June, deportations were resumed to the re-opened camp in Chełmno nad Nerem. From 23 June to 14 July 1944, 7,196 people were deported in ten transports. Later, the transports were suspended for a month. Deportations began again in August 1944 – after the outbreak of the Warsaw Uprising – this time to the Auschwitz-Birkenau concentration camp. The last transport from Radegast Station left on 29 August 1944. The Litzmannstadt Ghetto, which still had 72,000 people in July 1944, ceased to exist. There remained an 840-person commando for cleaning the ghetto (Aufräumungskommando) and 20-30 people in hiding.